Matematiksel modelleme aracı olan oyun teorisi tarafların etkileşimli kararlar aldıkları durumları inceler. Ekonomide ve sosyal bilimlerde yararlanılan kavrama kurmaca yazarken bile başvurabiliriz. Roman, oyun, film veya öyküdeki ilişkiler oyun teorisindeki unsurları temsil edebilir. Bazı metinler karakterlerin birbirlerini manipüle etmeleri ve duruma göre davranmaları üzerinden ayrıntılı incelenebilir. Kurguda heyecan yaratabilecek bir yöntem bu.

Edebiyat ve oyun teorisi arasındaki ilişki özellikle gerilim, fantastik ve polisiye türlerinde belirginleşir. Gillian Flynn Kayıp Kız’da, Nick Dunne ve Amy Dunne arasındaki karmaşık manevraları anlatır. Bir soruşturma etrafında dönen senaryoda her iki karakterin aldığı kararlar okurun algısını yönlendirir. Kitabın film versiyonu da aynı dinamizmle akar. Aldatma, güven ve güç dinamikleri temaları ustaca işlenir. Karakterlerin amaçlarına ulaşmak için denedikleri yollar oyun tahtasındaki hamleler olarak görülebilir. Her karakter iki farklı rolü (hem masum, hem suçlu) canlandırır. “Game of Thrones” (Taht Oyunları) entrikaları, stratejik hamle ve çatışmaları başarılı bir şekilde kullanır. Dizi, oyunları ve sonuçlarını anlatırken teorinin bazı prensiplerini uygular. Bu tür anlatılar bize gerilimi bölüm bölüm hissettirir, eseri şekillendiren ince ayrıntıları deşifre eder. Oyun teorisinden yararlanmak kurmacaya taze bakış açıları getirir. Konu, güvenin sınandığı ve beklenmedik sonuçların ortaya çıktığı hassas bir işbirliği dengesi olarak tasarlanabilir örneğin. Okur için deneyim müthiş bir okuma hazzına dönüşebilir. Bunu ancak yaratıcı bir yazar yapabilir elbette. Atmosferi her hamlenin diğerini alt etmeye çalıştığı satranç tahtası gibi hazırlayabilen o çevik yazar. 

Tutuklu ikilemi veya mahkûm ikilemi (İngilizcesi Prisonner’s Dilemma) oyun teorisinin en çok tartışılan alt başlıklarından biri. Tarafların kendi çıkarlarını maksimize etme güdüsünün onları nasıl bir çıkmaza sokacağını gösterir. Oyuncular seçimlerini işbirliği veya ihanet arasında yaparlar. İdeal durum her iki oyuncunun işbirliği yapması ve beraber kazanmalarıdır. İkilem aslında çıkarların birbiriyle çeliştiği durumları modeller. Taraflar kendilerine sunulan seçeneklere dayalı kararlar alırlar. Kurmacada bu yaklaşım karakterlerin çeşitli engel ve fırsatlara verdikleri tepkilerde gözlemlenir. 

Tutuklu ikileminden yararlanan popüler kurgunun örneği Suzanne Collins’in “Açlık Oyunları” isimli distopik bilim kurgu romanı. Genç karakterler acımasız bir yarışmada kazanma şanslarını artırmak için güvenme ya da ihanet etme ikilemiyle karşı karşıya gelirler. Klasik eserlerde de oyun teorisi bileşenlerine rastlanabilir. Örneğin Faust’un Mephistopheles ile anlaşma yapma kararı stratejik bir seçim olarak görülebilir. Faust, potansiyel faydaları (sınırsız bilgi ve zevk) potansiyel risklere (lanetlenen ruh) karşı değerlendirir. Faust’un Mephistopheles ile etkileşimi her iki karakterin birbirini alt etmeye çalıştığı bir tür oyun olarak yorumlanabilir. Mephistopheles, Faust’a sürekli olarak meydan okuma fırsatları sunar. Buna karşılık Faust karakteri tuzağa düşmeden kendi hedef ve değerleriyle uyumlu kararları seçmelidir. Konu, stratejik etkileşimlerle potansiyel sonuçlar dikkate alınarak oyun teorisi merceğinden analiz edilebilir belki de. Shakespeare’in “Hamlet” oyunundaki ana karakterler arasındaki etkileşim her karakterin kendi amacına ulaşmak için diğerini alt etmeye çalıştığı stratejik oyun olarak görülebilir. Hayal gücünü etkin kullanan bir romancı için yarattığı iki karakter birbirlerinin davranışlarını gözlemleyerek hareket edebilir. Dostoyevski romanları insan doğasının karmaşıklığı ve çatışmalarıyla oyun teorisi açısından verimli bir malzemedir. 

Kurmaca yazarken oyun teorisinden yararlanmak

Tutuklu ikilemi güven, bağlılık ve ahlak temalarını derinden keşfetmek için kullanılan bir yöntem sunabilir. Örneğin her karakteri birer oyuncu gibi düşünebilen, hikâyenin kurgusunu teori çevresinde şekillendirebilen yazara, diyalog yazma, okurla iletişimi sağlamlaştırma, tema oluşturma gibi konularda yardımcı olabilir. Oyun teorisi optimal stratejileri ve etkileşimleri analiz ederek insan ilişkilerini incelerken edebiyat, bu ilişkileri dilin gücüyle estetik bir deneyime dönüştürür. 

Duygularının ötesine geçebilen, rakibinin adımlarını tahmin etmeye uğraşan, stratejik ve rasyonel düşünebilen karakterlerle dolu film gibi bir kitap okuduğumuzu hayal edelim. Bu arada Mission Impossible serisinin son filmi Dead Reckoning’de oyun teorisinden yararlanılmış. İnanılmaz aksiyon sahnelerine sahip olan filmi tutuklu ikilemi dinamiği yönünden de incelemek bir çeşit zihin alıştırması. 

Eserlerde olay örgüsünü yapılandırmak için tutuklu ikilemine başvurulabilir. Örneğin metin her kararın gelecekteki sonuçları etkilediği ve farklı bireyler arasındaki bir dizi tutuklu ikilemi modeli etrafında kaleme alınabilir. Seçimleri arasında bocalayabilir belki oyuncular. Yazar müzakere oyunu tasarladığını düşünebilir. Kurguya rastgelelik katmak, hikâyeyi öngörülemez ve heyecanlı hale getirebilecek güçlü bir araç. İç hesaplaşmaları, duygusal çatışmaları ve karar verme süreçlerini göstermek senaryoyu, oyunu, romanı zenginleştirir, empati kurma becerimizi geliştirir. Metinlerde sıkça karşımıza çıkan ne yapacağını en baştan tahmin ettiğimiz, her şeyi dramatize etmeye eğilimli ve iç monologlarda boğulan karakter şablonu bile aşılabilir. Böyle anlatıcıları sabırsızlıkla beklemez mi okur?

Kaynak

Brams Steven J. (1994). Game Theory and Literature. Games and Economic Behavior 6, pp: 32-54

edebiyathaber.net (26 Temmuz 2023)