Türk şiirinin büyük ustası, Uzun Adam’ı İlhan Berk, uzun yaşamı boyunca çok verimli, çok velut bir şair ve yazar oldu. Sık sık belirttiği gibi hayatını şiire ve yazmaya adadı. Dünyaya şiirle baktı, her baktığı yerde, her yaşadığında, her okuduğunda şiirler gördü. Yazma tutkusunun ortaokulda, öğretmenin teşvikiyle başladığını anlatır. İlk şiirleri Manisa Halkevi’nin dergisinde yayınlanmış. İlk şiir kitabı Güneş Yakanların Selâmı‘nın yayın tarihi de 1935. Sonradan bu kitabı unutmayı tercih etmiş ve 1947’de yayınlattığı İstanbul’u ilk kitabı saymış. Otuz şiir kitabı yayınlanmış. 

Yalçın Armağan uzun süredir İlhan Berk hakkında araştırmalar yapıyor. Bu araştırmaların verimlerinden olan Kanatlı At’ın genişletilmiş baskısında (3. Baskı, 2022) şairin yeniden yayımlamak için kendi seçtiği ve düzenlediği söyleşilere yine İlhan Berk’in seçimiyle yayınlanan ve başka derlemelerde yer alan söyleşileri de eklemişti. Bu yeni baskının sunuşunda bu yeni baskının İlhan Berk’le yapılan söyleşilerin üçte birini oluşturduğunu belirtiyordu.

Geçtiğimiz günlerde yayınlanan Aksak Çizgi’de İlhan Berk’in dergi ve gazetelerde kalmış onlarca söyleşisi ve soruşturma yanıtını biraraya getirmiş Yalçın Armağan. Yani kalan üçte ikiyi de okurla buluşturmuş. Gerçekten büyük bir emek. İğneyle kuyu kazar gibi çalışmış, birçok yanlışı düzeltmiş, yeni bilgiler eklemiş. Kitabın sonunda yer alan “Diğer söyleşiler” listesi ile birlikte tam bir kaynak eser olmuş.

Başta da söylediğim gibi İlhan Berk’in uzun ve çok verimli bir şiir hayatı oldu. Eserlerine de her zaman ilgi gösterilmiş. O da her yeni kitabıyla şiir ortamını sarstığının bilinciyle yayınladığı kitaplar hakkında konuşmuş, derdini, ne yapmak istediği anlatmış. Bu yeni derlemede yer alan ilk röportajın tarihi 1940. Röportajı yapan da Sait Faik. Son söyleşinin yayın tarihi ise 2010. İlhan Berk’in ölümünden iki yıl sonra yayınlanmış. Şairin ölüm tarihi olan 28 Ağustos 2008’den geriye doğru hesaplarsak 68 yılın toplamı olmuş oluyor kitap.

Şair ilk kitabını reddetse de o yıllarda edebiyat ortamlarında bilinen biriymiş. Yapılan anketlerde, soruşturmalarda fikrine başvuruluyormuş. 1950’lerden itibaren şiirleri, kitapları hakkında sorulara muhatap olmaya başlamış. Şiiirlerinin içeriğinden daha çok biçimi sorgulanmış ve ömrü boyunca hiç peşini bırakmayacak olan “şiirde anlam” tartışması hakkında görüşlerini beyan etmiş.

70 yılı aşan şairliği boyunca bir şairin şiir anlayışını bir ya da birkaç kez değiştirmesi şaşırtıcı değildir. Ama İlhan Berk ilk şiirlerindeki toplumcu anlayıştan uzaklaşmış gibi görünse de ilk kitabı olarak benimsediği İstanbul’dan itibaren şiir hakkındaki görüşlerini yani poetikasını pek değiştirmemiş. Şiirin belirli bir biçimi olmayacağını savunarak başlamış ve kendini tüm deneylere olabildiğince açmış. Şiirle düzyazı arasındaki sınırları da, görsel sanatlarla bağlarını da zorlamış. Bu tavrı nedeniyle İlhan Berk’i “İkinci Yeni’nin önde gelen, en renkli şairlerinden” biri olarak sınırlamayı doğru bulmuyorum. İkinci Yeni, İlhan Berk için bir hedef değil aşılacak merhale olmuş. Nitekim 60’lardan sonra yayınlattığı kitaplarla İkinci Yeni’yi fersah fersah geçmiş çok daha farklı şiirlerle yeniliklere ulaşmıştır.

Aksak Çizgi’deki söyleşilerde kronolojik olarak büyük ustanın şiirinin değişimini ve onun bu değişimi nasıl izah ettiğini izliyoruz. Her zaman öncü ve yenilikçi olduğu için her şiiri, her kitabı sorgulanmış, o da sabırla cevaplar vermiş, izah etmiş. Bu cevaplardan İlhan Berk’e Türk şiirinin sınırlarını dar geldiğini kendini dünya şiiri içinde bir yere konumlandırdığını da anlıyoruz. Yakından izlediği Dünya şiirindeki gelişmleri kendisine ölçüt alıyor. Yine kitaptaki söyleşilerden felsefe alanında da dünyadaki gelişmeleri takip ettiğini, o tezler üzerinde düşünüp tartıştığını da anlıyoruz. Okumalarını hiçbir zaman şiirle ve Türkçeyle sınırlı tutmamış. Hemen her kitap, her farklı konu onun ilgi alanında olmuş.

Kanatlı At’ın tanıtımında belirtildiği gibi bu söyleşilerde “İlhan Berk’in şiirini kurarken ve şiire yaklaşımını oluştururken hangi esaslara, ilkelere, düşüncelere dayandığına, hangi şairleri okuyup nasıl değerlendirdiğine, toplumbilimle ve felsefeyle ilişkisine, uzun şiir serüveninde şiire bağlılığına dair ipuçları” buluyoruz. Aksak Çizgi, Kanatlı At’ı bütünleyerek büyük ustanın şiir evrenini kronollojik çizgide baştan sona görmemizi, anlamamızı sağlıyor.

*  Aksak Çizgi, Yeni Söyleşiler, Haz. Yalçın Armağan, Yapı Kredi yay. Eylül 2025.