Şilili Şair ve Literatura infantil’in (Çocuk Edebiyatı) ardından, Alejandro Zambra’nın bir gazeteye kitap eleştirileri yazan genç bir yazar ile editörü arasındaki ilişkiyi kurgusallaştırdığı, büyük roman iddiaları taşımayan küçük kitabı Bir Noel Hikâyesi yayımlandı. Kitabın hem önsözünü hem de dipnotlarını kaleme alan kişiyse bizzat gerçek hayattaki editörü Andrés Braithwaite.
Daha ilk lafında, “Yazdıklarını okuyacak zamanım olmadı” diyor David Tightwad Bir Noel Hikâyesi’nin anlatıcısına. Hikâye 2002’nin kış aylarında, edebiyat bölümünden yeni mezun genç anlatıcının edebiyat gazeteciliği dünyasında kendini denemesiyle başlıyor. Tightwad onun patronu olsa da “editör” demenin “patron” demekten çok öte yoğun bir anlamı var. Yazacağı eleştirilerin konularını öneren, yazıları teslim alan ve uzman gözünün muktedir olduğu tüm insafsızlıkla okuyan kişi Tightwad’dır. Anlatılan hikâye, bazı ayrıntılar ve isimler değiştirilmiş olsa da, bizzat Alejandro Zambra’nın kadim editörü, pek çok roman ve öyküsünde, yazı derlemesinde birlikte çalıştığı ve burada anlatılanlara bakılırsa edebi kariyerinin daha en başında yer alan Andrés Braithwaite ile olan hikâyesinden başkası değil gibi görünüyor. Bu anlatının önsözünü ve dipnotlarda gördüğümüz “editör notları”nı yazma görevini de Braithwaite üstlenmiş.
Bir Noel Hikâyesi Tamara Kamenszain’in tanımıyla gerçek anlamda bir küçük kitap: roman olma iddiası taşımayan, büyük olaylardan uzak, yazarının konumu muğlak kalan, yarı otobiyografik sayılabilecek metinlerden. Yani bir şiir ne kadar otobiyografik olabilirse o kadar. Oldukça hacimli bazı metinlerden –başta anıtsal Şilili Şair romanı ve yakın tarihli, daha ölçülü Çocuk Edebiyatı’ndan– sonra Zambra onu karakterize eden formata, tıpkı bir bonzai gibi küçük ve kusursuz formata geri dönüyor. Kitap Meksikalı yayınevi Gris Tormenta’nın Editörün Koleksiyonu dizisinde yer alıyor; bir kitabın okurla ya da kitapçı raflarıyla karşılaşmadan önceki yolculuğuna dair yönleri açığa çıkarmayı hedefleyen bu koleksiyonda Alan Pauls’un Fallar otra vez’i (Yine Başarısız) gibi başka ilginç eserler de yayımlandı.
Koleksiyondaki öteki kitaplardan farklı olarak Bir Noel Hikâyesi’nde bir denemeyle değil, bir öyküyle karşı karşıyayız. Genç bir gazetecinin zaman içinde editörüyle kurduğu ilişkiyi kurmaca olarak aktaran bir hikâye. Başta biraz kuşkuyla ama aynı zamanda hayranlıkla yaklaşırlar birbirlerine, sonra bu bağ küçük suç ortaklıklarıyla, dilbilgisi savaşlarıyla ve ortak edebi zevklerle büyür. Ta ki anlatıcının, Tightwad’ın o biraz da devleşmiş figüründen sessiz bir kırılmayla uzaklaştığı âna dek. Aralarının açılmasının nedeni karakterin soyadında az çok, belki de açıkça şifrelenmiş gibidir [Tightwad, İng. pinti]. Birlikte çalıştıkları mecra ise Las Últimas Noticias adlı Şili gazetesidir ve o dönemde yalnızca Zambra ve Braithwaite değil, Enrique Vila-Matas ve Roberto Bolaño gibi büyük yazarlar da bu gazetede yazmaktadır.
Bir Noel Hikâyesi’nin hem önsözünde hem de ana metninde editör figürü üzerine çok güzel tanımlar sunuluyor. Kitap tamamlandığında genellikle görünmezleşse de aslında çok belirleyici bir rolü vardır editörün. İki kişinin birlikte yaptığı iş çoğu zaman tek bir kişiye mal edilir. Bir Noel Hikâyesi bu hayli ele avuca sığmaz ama büyüleyici figüre bir nevi saygı duruşu niteliğinde. Braithwaite önsözde şöyle diyor: “Neticede İspanyolcadaki editor kelimesi metnin işçiliğini desteklemekle, derinin üst tabakasındaki ve altındaki yan yolları tartmakla sorumlu kişiyi temsil ettiği kadar edebi stratejilerle ve doğrudan kitabın ticari yanıyla ilgilenen İngilizcedeki publisher [yayıncı] kelimesini de kapsar.” Elbette kendisi ilk gruptakilerle özdeşleşiyor, bu yüzden sonra ekliyor: “Bu aşırı romantik bir imaj gibi gelebilir, fakat sanırım bir kitabın en önemli kısmı esasında iki yalnızın, yazan ve metne editörlük yapan iki kişinin arasındaki diyalogdan çıkıyor.” Zambra’nın tanımıysa biraz daha ayrıntılı ve şakacı: “Elbette editörüm mantık hatalarını, farkında olmadan yapılan tekrarları, aliterasyon yaratmaya uğraşırken ortaya çıkan ses uyumsuzluklarını, elimin ayarının kaçtığı yan cümleleri, imla hatalarını, üniversitenin buzlu yollarında öğrendiğim ve tıpkı sigara gibi tiryakisi olup bir türlü bırakamadığım –bu belki de Tightwad’ın da suçu biraz– küçük metinlerarası ya da semantik oyunları saptayacaktı. Ama bunların hepsinden önemlisi yazım tarzımın ilerlediği ve geliştiği gerçeğiydi.” Anlatıcının metinleri Tightwad’ın oluşturduğu o diyalektik set sayesinde sağlamlaşıyor, güç kazanıyordu. Ama belki de en güzel niteleme en başta, henüz tanıştıklarında ve o andan itibaren kelimeleriyle artık yalnız olmayacağını keşfettiğinde söylediği: “Birden dünyanın tutkuyla dolup taşan bir yere dönüştüğünü hissettim.”
Bir Noel Hikâyesi’ni ele aldığı tema –edebiyat dünyasına giriş, redaksiyon maceraları, ustayla çırak arasındaki sevgi ve nefret ilişkileri vb.– bakımından benzer öteki kitaplardan ayıran bir ayrıntı var ki o da dipnotlarının alışılmadık kullanım şekli. Bir dipnotun bir metni kökten değiştirmesi nadir görülür ama burada gerçekleşen tam olarak bu. Bir Noel Hikâyesi’nin sadece Zambra tarafından değil, onunla birlikte Braithwaite tarafından yazıldığını söyleyebiliriz. Dipnotların her biri, hikâyeyi okurken müsebbibi olduğunu tahmin ettiğimiz o incelikli titizlikle Braithwaite tarafından yazılmış. Yorumların yelpazesi bir hayli geniş: virgül kullanımı, sözcük anlamlarına dair açıklamalar, mekânsal ya da zamansal netleştirmeler, neşeli ya da alaylı türlü türlü notlar… Dipnotlar ile metin arasında bir diyalog kuruluyor; hikâyeyi metinlerarası bir alana doğru genişleten bir gidiş geliş söz konusu. İlk dipnotta dendiği gibi: “Tabiri caizse masfalları açıkta bırakılmış bir anlatı bu.” Belki de ilk kez bir editörün işçiliği gözlerimizin önünde vuku buluyor ve önümüzdeki sözcükleri daha derinlemesine, daha canlı düşünmemizi sağlıyor. Bizi kurgunun büyüsünden çıkarıp bizzat edebi zanaatın kendisine geri götürüyor.
Bazen de bu dipnotlar neredeyse birlikte yaşayan insanların birbirine bıraktığı küçük kâğıtları andırıyor; çok yorgun olduğu için uyumaya gittiğini ya da paragraflar önce tavsiye edilmiş bir şarkıyı dinlemeye koyulduğunu haber veriyor. Hikâye son düzlüğe girdiğinde artık hiç not düşülmeyen, özellikle dokunaklı anlar gelir. Sanki Braithwaite/Tightwad kasıtlı bir sessizliğe bürünmüştür; bizi Zambra’nın farklı zamanlar ve sayfalar boyunca anlattığı iki arkadaşın hikâyesiyle baş başa bırakır – bundan ne eksik ne fazla.
* Alejandro Zambra, Bir Noel Hikâyesi: Edebiyatla Hayat Arasındaki Bağların ve Silinip Giden Bir Arkadaşlığın Hikâyesi, İspanyolcadan çeviren Saliha Nilüfer, Notos Kitap, Haziran 2025, 88 sayfa.
edebiyathaber.net (1 Temmuz 2025)
