Harry Mathews roman, şiir, öykü kitapları ve denemeleri ile tanınan Amerikalı bir yazar. 14 Şubat 1930’da doğmuş, 25 Ocak 2017’de vefat etmiş. Türkçede daha önce 2000 yılında yayınlanan “Eşsiz Hazlar” (Sel yay.) adlı kitabını okumuşuz.
Harry Mathews, 1952’de Harvard Üniversitesi’nden müzik alanında lisans derecesiyle mezun olduktan sonra ailesiyle Paris’e taşınmış. I’École Normale de Musique’te orkestra şefliği eğitimine devam etmiş.1961’den 1962’ye kadar John Ashbery, James Schuyler ve Kenneth Koch ile birlikte, edebiyat dergisi Locus Solus’u yayınlamış. Derginin adı Mathews’un etkilendiği isimlerden biri olan Raymond Roussel’in bir romanından geliyormuş.
Oulipo, yani Ouvroir de Littérature Potentielle (Potansiyel Edebiyat Atölyesi), 1960 yılında Raymond Queneau ve François Le Lionnais tarafından kurulan, edebiyatın sınırlarını zorlayan deneysel bir topluluk olarak biliniyor. Sürrealistlerin aksine, Oulipo üyeleri sınırlamanın yaratıcılığı artırdığına inanıyor. Yazarlar, önceden belirlenmiş dilsel, matematiksel veya yapısal kurallara göre metin üretiyor.
Lipogram, Belirli bir harfi hiç kullanmadan yazmak. Örneğin Georges Perec’in Kayboluş romanı Fransızcada “e” harfi olmadan yazılmıştır. Cemal Yardımcı da kurallara uygun olarak, yani hiç “e” kullanmadan Türkçeye başarıyla çevirmişti (2005, Ayrıntı yay.). Tersten okunduğunda da aynı kalan ifadeler (Palindrom), metindeki her kelimeyi sözlükte kendisinden sonra gelen yedinci kelimeyle değiştirme tekniği S+7 (ya da N+7), her satırda bir harf eklenerek büyüyen şiir yapısı yani kartopu şiiri gibi ilginç teknikler kullanmışlar.
Harry Mathews, Oulipo’ya üye seçilen ilk Amerikalıymış. Georges Perec ile de iyi arkadaşmış.
“CIA Hayatım, 1973 Yılının Kroniği”, Mathews’un hayattayken yayınlanan son romanı. Mathews, eseri “roman” diye yayınlamış ama hem hayat öyküsüyle uyumu hem de Georges Perec gibi kahramanların bir çoğunun yaşayan kişiler olması “CIA Hayatım, 1973 Yılının Kroniği”nin roman değil anı olduğunu düşündürmüş. Çünkü neyin gerçek neyin kurgu olduğunu anlamak mümkün değilmiş.
Romanın kahramanı, yazarıyla aynı adı taşıyan Harry Mathews, Paris’te yaşayan bir Amerikalı yazar. Henüz birkaç eseri yayınlanmış ve çok küçük bir çevrede yazar olarak tanınıyor. Belki de yeterince tanınmadığı, kimliği bilinmediği için çeşitli yakıştırmalar yapılıyor. Önceleri eşcinsel olduğu söylentisi yayılmış, ardından “çok zengin bir insan” olduğuna inanılmış ve kendini geçindirmek için bir iş yapmaması da gözönüne alınarak CIA ajanı olduğu düşünülmüş. Ajanlığına Mathews’u tanıyan, tanımayan bir çok kişi inanmış. Hatta yüzüne söyleyenler de olmuş. Kimseyi çok zengin olmadığına da, ajan olmadığına da inandıramamış bir türlü. Ajan olduğunu inkar etmesi de ajanlığının delili olarak kabul edilmiş.
İnkâr etmenin bir işe yaramadığını anlayınca bu yaftadan kurtulmanın yolunun ajan olduğunu kabul etmek ve ajan gibi davranmak olduğuna karar veriyor. Bir ajan nasıl yaşar, nasıl davranır taklit etmeye başlıyor. Şüpheli hareketler, garip buluşmalar, duvarlara garip işaretler çizmeler derken bir ajan olmak için paravan bir işi olması gerektiğini düşünüp Locus Solus adında bir turizm şirketi kuruyor. Bu şirket o zaman gitmenin çok zor olduğu Sovyetler Birliği’ne hayali turlar düzenliyor. Bu turların tanıtım toplantısında kendisiyle tanışan kişilerin maceraya katılması ile 1973 yılının siyasi yaşamının, gizli uluslararası ilişkilerinin tam ortasına düşüyor Mathews.
1970’ler, dünyada Soğuk Savaş’ın sürdüğü bir dönem. Bir yandan da öğrenci hareketleri gelişiyor, uluslararası terorizm ortaya çıkıyor, uçak kaçırmaları gibi tüm dünyayı etkileyen olaylar yaşanıyor. Tabii ajanlar da her yerde. Harry Mathews sahte CIA ajanlığı da bu ortamda yaşanıyor. Yani oldukça tehlikeli zamanlarda… Ve soluk soluğa bir macera başlıyor. Roman kahramanı Mathews çeşitli tuzaklara düşüyor, bazen şansı, bazen tesadüfler, bazen de dostlarının yardımıyla bunlardan kurtuluyor.
Harry Mathews, kısa bölümler halinde çok akıcı ve etkileyici bir yapı kurmuş. Her şeyi kendi üzerinden ve gerçek kişilere bağlı olarak anlattığı için de ne kadar gerçek ne kadar kurgu diye sürekli merak ediyorsunuz. Yani yazar bir anlamda okurlarıyla oynuyor. Harry Mathews’un Oulipo’ya üye olduğunu bilmeseniz, her an bir oyun, bir hinlik beklemeseniz heyecanlı bir casusiye olarak da okunabilecek bir eser “CIA Hayatım, 1973 Yılının Kroniği”.
* CIA Hayatım, 1973 Yılının Kroniği, Harry Mathews, çev. Ali Karatay, Kırmızı Kedi yay. Temmuz 2025.
